شش سال پیش ۹ باغ جهانی در قالب یک پرونده‌ی زنجیره‌ای با عنوان «باغ ایرانی» در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیدند، تیر دو سال بعد کاخ گلستان نیز به عنوان تنها اثر جهانی شده پایتخت در فهرست میراث جهانی به ثبت رسید، مجموعه کاخ موزه‌ای که از آن به عنوان باغ ایرانی نیز یاد می‌شود، هرچند امروزه دیگر نشانه‌های کمی از این شیوه مهندسی – معماری را به همراه دارد. مانند آن‌چه مدتی پیش برای باغ جهانی عباس‌آباد بهشهر رخ داد یا دیگر چشمه‌های آب طبیعی در کشور که از قضا ثبت ملی هم هستند.

کمبود آب در کشور و در برخی نقاط باعث شده تا باغ‌های جهانی نیز با خطراتی مواجه شوند، درست مانند خطراتی که امروز کاخ گلستان به عنوان یکی از مجموعه‌های جهانی ایرانی که بخشی از نشانه‌هایی از باغ‌های ایرانی را نیز در خود دارد، با آن روبه‌روست؛ حال اگر به باغ‌های جهانیِ قرار گرفته در محوطه‌هایی مانند کرمان و یزد توجه کنیم، به نظر می‌رسد اوضاع باید وخیم‌تر باشد.

مسعود نصرتی، مدیر پایگاه میراث جهانی کاخ گلستان که سال‌ها پیش پروژه‌ای با عنوان باغ‌های ایرانی در دست بررسی داشته و حتی در احیای چند باغ ایرانی نیز نقش داشته، به خبرنگار انعکاس روز و به نقل از ایسنا می‌گوید: از دوره‌ی ایلام تا دوره‌ی ساسانیان «آب» به عنوان یک نماد استفاده می‌شد و باغ ایرانی نیز براساس مشخصات موجود از دوره هخامنشیان با ساخت باغ پاسارگاد آغاز شد. ‌

وی آب در این باغ‌ها را نمادی از پاکی، صداقت و روشنایی توصیف می‌کند که به طور دائم جریان داشته و می‌گوید: اگر باغ ایرانی آب نداشته باشد، در مواجهه با آن با برهوت روبرو می‌شویم.

او کاخ گلستان با ۲۵ هزار مترمربع مساحت را باغ ایرانی می‌داند که در طول سال‌های گذشته تغییر و تحولاتی را در خود دیده و بیان می‌کند: این باغ در دوره پهلوی اول تغییرات بسیاری را در خود دید، از سوی دیگر در دوره پهلوی دوم نیز تغییراتی را شاهد بود، اما خوشبختانه هنوز شاکله‌ی اصلی باغ ایرانی را داراست.

نصرتی با تاکید بر لزوم انجام مطالعات در مجموعه‌ی کاخ گلستان می‌گوید: براساس نیاز مجموعه باید امسال یک مطالعه در مجموعه‌ی کاخ انجام شود که امیدواریم تا پایان سال یک کتاب از همه‌چیزِ کاخ گلستان منتشر کنیم.

هنوز کاخ گلستان به طور دقیق مطالعه نشده

وی یکی از واقعیت‌ها درباره‌ی کاخ گلستان را مطالعه نشدن این باغ جهانی می‌داند و می‌گوید: این باغ هنوز مطالعات تاریخِ معماری ندارد یا اگر دانشگاه‌ها در سال‌های گذشته انجام داده‌اند ما از آن‌ها بی خبریم. حتی در نامه‌ای به همه مراکز آموزشی و پژوهشی و دستگاه‌ها درخواست کرده‌ایم که اگر اطلاعاتی درباره‌ی این مجموعه دراختیار دارند به ما بدهند، ولی تا امروز هیچ پاسخی دریافت نکرده‌ایم.

او می‌گوید: یک مشاور حدود هشت سال پیش مطالعاتی را روی مجموعه انجام داد، اما کامل نبود، کاخ گلستان نیازمند داشتن یک پنل برنامه‌ای است تا براساس آن حرکت کند، اما متاسفانه در حال حاضر برنامه‌ریزی خاصی که بگوئیم باید طبق آن حرکت کنیم در اختیار نداریم، اما امیدواریم آن را به زودی در دستور کار داشته باشیم.

چرا کاخ گلستان آب کم آورد؟

وی توضیح می‌دهد: با ایجاد مترو در خیابان ۱۵ خرداد، آبِ چاهِ کاخ خشک می‌شود، اما هیچ‌کس فکری در این زمینه نمی‌کند، تنها چیزی که به ذهن‌شان می‌رسد، گرفتن «حق‌آبه» از بانک مرکزی است. بانک مرکزی نیز از شهرداری کمک می‌خواهد و در نتیجه بانک ملی در حدود هشت سال برای فضای سبز به کاخ گلستان آب می‌دهد و تا امروز این اتفاق در حال تکرار است.

نصرتی ادامه می‌دهد: در این میان متوجه نیازِ شدید مجموعه برای برطرف کردن همیشگی مشکل آب در کاخ گلستان شدیم، چون کاخ گلستان نیاز به یک چاهِ آب دارد که امیدواریم بتوانیم کارهای مقدماتی احداث چاه را آغاز کنیم، امتیازاتی نیز در این زمینه گرفته‌ایم.

وی با بیان این‌که بی‌آبی به باغ لطمه وارد کرده می‌گوید: کاخ گلستان اگر آب نداشته باشد، مانند برهوت است. این فضا مشابه یک خرابه می‌شود که بسیار افتضاح خواهد بود.

او تاکید می‌کند: فکر می‌کنم اگر باغ خراب باشد اما آب جریان داشته باشد، یعنی حیات هست، اما  وقتی حیات نباشد، یعنی باغ مرده است، ما امیدواریم بتوانیم یک تصمیم اصولی و دائمی برای باغ بگیریم و بتوانیم فضا و امکانات را به گونه‌ای مدیریت کنیم که مشکلی برای این مجموعه جهانی رخ ندهد.

وی ادامه می‌دهد: در حال حاضر کاخ گلستان به جای حذف کامل آب، آن را بعد از استفاده به فضای سبز برمی‌گرداند، تلاش کرده‌ایم یک چرخه در حال جریان باشد، چون نداشتن آب و حوض در باغ ایرانی، به معنی برهوت است و این فضا بدون باغ ایرانی مفهومی ندارد.

یک پِی هم از مطالعات گذشته باقی نمانده

مدیر مجموعه کاخ گلستان در ادامه با بیان این‌که باید مستندسازی مجموعه‌ی کاخ گلستان باید تا پایان سال بعد به پایان برسد، می‌گوید: از تاریخچه‌ی کاخ و مرمت‌های انجام شده در طول سال‌های گذشته اطلاعاتی در دست نداریم، اما دست‌کم نیاز به مستندسازی داریم.

او با بیان این‌که در شرایط کنونی به نظر می‌رسد گذشته را در کاخ گلستان از دست داده‌ایم، ادامه می‌دهد: یک مشکل اساسی وجود دارد «هر آن‌چه که مطالعه شده با خود برده‌اند، حتی یک پِی هم نگذاشته‌اند، که معتقدم مهمترین علت در این زمینه نبود آرشیو است.»

نصرتی نداشتن اطلاعات از تاریخچه کاخ گلستان را یک فاجعه در گذشته‌ی این محوطه‌ی جهانی می‌داند و می‌گوید: وقتی که خاطرات ناصرالدین شاه نوشته می‌شود، یعنی گذشته را می‌توان بازسازی کرد یا وقتی اعتمادالسلطنه از یک روستا عبور می‌کند و یادداشت می‌نویسد، برآن اساس می‌توان تصویری از فضا و موقعیت‌ها در ذهن ایجاد کرد.

لزوم تدوین آرشیو برای کاخ گلستان

او اضافه می‌کند: اما وقتی مستندسازی‌های انجام شده در مجموعه را یک گروه با خود می‌برد و هر آن‌چه را که برای مرمت انجام داده‌ ناگهان ناپدید می‌شود، یعنی فاجعه رخ داده است. در شرایطی که باید از گذشته فایل‌هایی برای آرشیوِ دست‌کم کپیِ این دست اطلاعات موجود می‌بود، اما چون امروزاطلاعاتی نداریم و از آن‌ها بی‌خبریم، حتی نمی‌دانیم در برخی از مرمت‌ها باید چه چیز را کجا بگذاریم؟ باید از این به بعد آرشیو در دستور کارمان باشد.

مدیر مجموعه‌ی جهانی کاخ گلستان می‌گوید: در این شرایط که هیچ آرشیو یا مستندسازی پیش‌رو نداریم، یعنی آینده‌ی مبهم برای کاخ گلستان. دستِ کم این آرشیوها برای هنرهای سنتیِ استفاده شده در کاخ گلستان می‌توانست موثر باشد.

وی با ابراز امیدواری از رفع مشکل آب در این باغ جهانی می‌گوید: امسال، سالِ بی‌آبی را پشت سر گذاشته‌ایم، این بی‌آبی باعث شده تاسطح آب حدود ۱۵ میلی‌متر پایین‌تر برود، در این شرایط ساختار زیرزمینی آب‌های ما پایین‌تر رفته است، در این قبیل شرایط نبود مطالعات و بررسی‌ها در گذشته به خوبی احساس می‌شوند.