دیوارها همان دیوارها هستند. سقف همان سقف است. قبله‌ای که مردم به سوی آن نشسته‌اند همان همیشگی‌ست. لوسترها و چلچراغ‌ها همانقدر روشن هستند که همیشه می‌توانند باشند اما باز چیزی مثل همیشه نیست؛ این آدم‌ها همان آدم‌های دیروز و روزهای دیگر نیستند.

این آدم‌ها همان‌هایی نیستند که در کوچه و خیابان می‌دیدیم، همان‌هایی که گاه با غرورشان قدم برمی‌داشتند، گاه… این‌ها همگی گویا از در مسجد که وارد می‌شدند، به همراه کفش‌هایشان «من‌شان» را هم تحویل کفشدار دادند و آمدند، خالص‌تر از هر آمدنی.

از آن لحظه که دعای جوشن کبیر آغاز می‌شود و فضای مسجد تاریک، همه پشت یک اسم ایستاده‌اند: بنده! هیچ‌کس دیگر بزرگواری‌اش را، شغل شریفش و زندگی مرفه را نمی‌بیند. گویا همه آن داشته‌ها در خاموش بودن چراغ‌ها گم می‌شوند و تنها چیزی که باقی می‌ماند، همان کسی است که برایش اشک می‌ریزند، برایش بیداری می‌کشند، به‌خاطرش روزها می‌توانند لب به غذا نزنند و به‌خاطرش … این به‌خاطرش‌ها همگی یک معنا دارند؛ اخلاص.

چگونه این‌همه فضل در سه شب می‌گنجد

شب‌ قدر به جرات می‌توان ادعا کرد با تمامی آداب و رسوم و مراسمات مذهبی و دینی که داریم فرق می‌کند. مردم می‌آیند تا راه یک‌ساله‌شان را یک شبه هموار کنند. به هر مسجدی که قدم بگذاری پر است از آدم‌هایی که شکل و ظاهر متفاوتی دارند، هم‌ سن و سال یکدیگر نیستند اما وجه شباهتشان این است که فهمیده‌اند کیستند و حالا آمده‌اند آن کیستی‌شان را  از فرش به عرش برسانند.

درباره فضیلت‌های شب‌های قدر زیاد شنیده‌ایم و روایت و احادیث بسیاری وجود دارد. آنقدر زیاد که در نگاه اول شاید نتوان درک کرد که چگونه می‌توان این‌همه خوبی و فضیلت را در این شب گنجاند. اما با اندکی دقت می‌توان فهمید کسی که بتواند قرآن را یک شبه نازل کند، می‌تواند در آن شب مهربان‌تر از هزاران مهربان باشد.

شب قدر از شب‌های مقدس و متبرک اسلامی است. خداوند در قرآن مجید از آن به بزرگی یاد کرده و سوره‌ای نیز به نام «سوره قدر» نازل فرموده است. در تمام سال، شبی به خوبی و فضیلت شب قدر نمی‌رسد. این شب، شب نزول قرآن، شب فرود آمدن ملائکه و روح نیز نام گرفته است.

عبادت در شب قدر برتر از عبادت هزار ماه است. در این شب، مقدرات یک سال انسان‌ها و روزی‌ها، عمرها و امور دیگر مشخص می‌شود. ملائکه در این شب بر زمین فرود می‌آیند، نزد امام زمان(عج) می‌روند و آنچه را برای بندگان مقدر شده بر ایشان عرضه می‌دارند. شب‌زنده‌داری و تلاوت قرآن و مناجات و عبادت در این شب، بسیار توصیه و تأکید شده است.

قلب رمضان

هم‌چنین با ترجمه مستقیم سوره «قدر» این‌ موارد به دست می‌آیند: قرآن در آن نازل شده است، عبادت و احیای آن معادل بیش از هزار ماه است، خیرات و برکات الهی در آن شب نازل می‌شود، رحمت خاص خدا شامل حال بندگان می‌گردد، فرشتگان و روح در آن شب نازل می‌گردند و …

همچنین پیامبر خدا(ص) در تفسیر سوره «قدر» می‌فرمایند: «هر کس شب قدر را احیا بدارد و مؤمن باشد و به روز جزا اعتقاد داشته باشد، تمامی گناهانش آمرزیده می‌شود».

امام صادق علیه‌السلام نیز درباره این‌شب‌ها می‌فرمایند: «از کتاب خدا استفاده می‌شود که شماره ماه‌های سال نزد خداوند، دوازده ماه است و سرآمد ماه‌ها ماه رمضان است و قلب ماه رمضان لیله القدر است».

هرچند نمی‌توان از فضایل شب‌های قدر به این مطالب اندک بسنده کرد اما باید این شب‌های مبارک را از یک نگاه دیگر نیز بررسی کرد. جز خوبی و فضیلت و اخلاص و… می‌توان چیزهای دیگری در مساجد، بین مردم دید. چیزهایی که مانند طنابی از ابریشم آن‌ها را به هم پیوند می‌دهد و بر شکوه مراسم شب‌زنده‌داری می‌افزاید.

شب‌های احیا نیز همچون تمام مراسمات مذهبی و دینی ما، دارای آداب و رسوم خاصی هستند. هرچند گذر زمان می‌تواند ظاهر این آداب و رسوم را تکانی بدهد اما هرگز نمی‌تواند تغییر ماهوی در آن ایجاد کند.

فرصت ویژه

آیت‌الله محمود محمدی عراقی عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی در این زمینه گفت: اکنون به روزهای پایانی ماه رمضان رسیدیم و خوشا به سعادت کسانی که نهایت بهره را از این ماه برده‌اند.

وی ادامه داد: افرادی که موفق به بهره از این ماه نشدند، در فرصت باقی‌مانده از این ماه بهره ببرند و شب‌های قدر نیز فرصت ویژه‌ای است و خداوند در این شب‌ها هزاران نفر را می‌آمرزد.

به گفته عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی،  پیام این ایام برای همه انسان‌ها این است که ندای فرشتگان رحمت را بشنوند  و به‌سوی خدا بازگردند و راه بازگشت به خدا باز است و خوشا به حال کسانی که در این روزها لذت مناجات با خدا را تجربه می‌کنند.

شرط رسیدن به حقیقت شب قدر

تولیت آستان قدس رضوی هم بهترین زمان برای تربیت انسان را ماه مبارک رمضان و قله این ماه را لیالی قدر دانست و تصریح کرد: شب قدر راهواری است که انسان ره صدساله را یک‌شبه طی کند؛ اما شرطش آن است که به حقیقت شب قدر برسیم، پیوند با قرآن و پیوند با «ولی خدا» معرفت شب قدر است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین رئیسی بیان کرد: آنچه در شب قدر واقع می‌شود، نزول قرآن کریم بر قلب مبارک پیامبر عظیم‌الشأن اسلام(ص) است.

وی ادامه داد: بنا بر روایتی از امام جعفر صادق(ع) در تفسیر فرات کوفی، شناخت شب قدر به معرفت مقام فاطمه زهرا(س) منوط شده است آن‌هم «فَمَنْ عَرَفَ فَاطِمَهَ حَقَّ مَعْرِفَتِهَا فَقَدْ أَدْرَکَ لَیْلَهَ الْقَدْرِ»، پس هر کس که فاطمه و مقام ایشان را به حقیقت بشناسد، حتماً شب قدر را درک کرده است.

نزول ملائکه و روح در هر شب قدر بر آستان حجت خداست، دیروز بر آستان قدس نبوی بود و امروز بر آستان مقدس مهدوی استوی افزود: نزول ملائکه و روح در هر شب قدر بر آستان حجت خداست، دیروز بر آستان قدس نبوی بود و امروز بر آستان مقدس مهدوی است.

تولیت آستان قدس رضوی با اشاره به این‌که «امام» دارای مقام «ولایت الهیه» است، گفت: یک معرفت شناسنامه‌ای داریم که بدانیم حضرت فاطمه(س) کیست، فرزند کیست، چند فرزند داشت، چه زمانی به شهادت رسید و یک معرفت «وَلَوی» هم داریم، یعنی بدانیم که مقام ولایت حضرت فاطمه(س) و ائمه معصومین علیهم‌السلام چه مقامی است.

حجت‌الاسلام‌والمسلمین رئیسی در تبیین معرفت ولی، افزود: این نوع از معرفت بدین معنا است که بدانیم او امامی از جانب خدا بوده و وجود مقدسش مفترض الطاعه است. امرش امر خدا و نهی او نهی خدا است.

شب ولی خدا

حجت‌الاسلام ناصر رفیعی عضو هیئت‌علمی جامعه المصطفی العالمیه هم در این رابطه اظهار داشت: در شب قدر سه گروه از شیطان مصون هستند؛ اول کسانی که ذکر می‌گویند. دوم کسانی که اشک می‌ریزند و سوم آن‌هایی که تا سحر بیدارند و استغفار می‌کنند.

این استاد حوزه و دانشگاه عنوان کرد: امشب چند مناسبت خودش را نشان می‌دهد. یکی نزول قرآن که خیلی مهم است و دو سوره قرآن بر این گواه است، سوره دخان و قدر.

وی بیان کرد: اصل و حقیقت قرآن و شروع نزول تدریجی قرآن از شب قدر بوده است. در این مسئله اختلاف است که همه حقیقت بر قلب پیامبر(ص) نازل شد یا فقط شروع نزول.

حجت‌الاسلام رفیعی تصریح کرد: دومین مطلب این‌که امشب شب تعیین سرنوشت انسان‌ها طی یک سال است و این به ظرفیت آن‌ها است نه به جبر.

وی بیان کرد: شب قدر مخصوص اسلام نیست. شب قدر از زمان حضرت آدم وجود داشته و در واقع همه انبیا شب قدر داشته‌اند؛ اما این‌که چه شبی بوده متفاوت است.

این کارشناس مسائل فرهنگی و اجتماعی افزود: خطاب به حضرت موسی آمده هر کس صدقه دهد عبور از پل صراط بر او آسان می‌شود، هرکس استغفار کند از آتش دور می‌شود، هر کس شب قدر نماز بخواند خداوند از او راضی می‌شود و احیای امشب قرب الهی به همراه دارد.

وی با بیان اینکه سومین مطلب این‌که در شب قدر مستمراً فرشتگان بر روی زمین می‌آیند، اظهار کرد: چهارمین مطلب این‌که شب قدر شب ولی خدا است، شب حجت خدا است. اگر پرونده‌ای بسته می‌شود خدمت امام معصوم می‌رسد.

شرایط توبه واقعی

آیت‌الله علیرضا اعرافی رئیس حوزه‌های علمیه کشور با اشاره به اینکه توبه راه رسیدن انسان به سعادت و جایگاه والای انسانی است، اظهار داشت: انسان‌هایی که موفق به انجام توبه واقعی نمی‌شوند، در مدار عظمت شب‌های قدر واقع نخواهند شد.

وی با اشاره به اینکه توبه چهار لایه دارد، افزود: فهمیدن خطا و تشخیص آن، حال پشیمانی و بازگشت به‌سوی خدا، تلاش برای جبران و استغفار و دعا لایه‌های اصلی توبه است.

وی بیان کرد: کسانی که به درک کوتاهی خود درزمینهٔ احقاق حق ارباب‌رجوع را در اداره، خانواده در خانواده، حق خدا در نماز و روزه و سایر حقوق رسیده‌اند، این‌ها در مسیر بازگشت از گناه قرارگرفته‌اند.

اعرافی تصریح کرد: وقتی توبه واقعی اتفاق می‌افتد که رفتار ما جبران گونه باشد و در صدد جبران و تلافی کوتاهی‌های گذشته برآییم و حق‌الله و حق‌الناس را ادا کنیم و بدانیم هیچ‌چیز نمی‌تواند کوتاهی ما درزمینهٔ احقاق حق‌الله و حق‌الناس توجیه کند.

وی با بیان اینکه یکی دیگر از شروط توبه، خواندن دعا و استغفار است، افزود: ذکر استغفرالله ربی و اتوب الیه وقتی واقعی است که لایه‌های قبلی توبه انجام‌شده باشد.

فرصتی طلایی

رئیس شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه کشور با بیان اینکه شب قدر در میان شب‌های سال معلوم نیست و مجهول است و علم این امر نزد خداوند قرار دارد عنوان کرد: همچنین از دیگر مجهولات زمان ظهور امام زمان(عج) است و اگر کسی که این زمان را مشخص کند دروغ‌گو و کذاب است.

حجت‌الاسلام تقوی با بیان اینکه آنچه مسلم است این بوده که شب قدر یکی از شب‌های ماه رمضان است چراکه در قرآن آمده است «ما قرآن را در رمضان نازل کردیم» گفت: شب قدر فرصت طلایی برای انسان مؤمن و الهی است به‌طوری‌که برخی علما و عرفا یک سال را شب‌زنده‌داری می‌کردند تا شب قدر را درک کنند.

حجت‌الاسلام تقوی با تأکید بر اینکه شب قدر، شب تقدیر است و پرونده ما تا یک سال بسته می‌شود بیان داشت: پرونده ما در شب قدر نزد امام زمان(عج) می‌رود و ایشان باید آن را امضا کنند.

وی با تأکید بر اینکه باید شب قدر را غنیمت بشماریم و آن را قدر بدانیم تصریح کرد: ظرفیت ما در شب قدر باید به‌گونه‌ای باشد که فیض الهی را جذب کنیم و دل ما در شب قدر باید آماده باشد.

رئیس شورای سیاست‌گذاری ائمه جمعه کشور با بیان اینکه در شب قدر باران رحمت الهی می‌بارد گفت: باید در این شب ارادت داشته باشیم چراکه در غیر این صورت به سعادت دست پیدا نمی‌کنیم.

حجت‌الاسلام تقوی با تأکید بر اینکه باید این قابلیت را در خود به وجود آوریم و ارادت خود را افزایش دهیم گفت: در شب قدر باید با دل وارد شد و آیینه دل را غبارروبی کنیم.

«قدر» در فرهنگ عامه

برای اطلاع هرچه دقیق‌تر و بیش‌تر درباره این شب‌ها و آداب و رسوم آن‌ها در شهر تاریخی عامه مردم، سراغ کسی می‌رویم که عمری را در تحقیق و تالیف درباره فرهنگ خطه آذربایجان و تبریز گذرانده است.

بهروز خاماچی در گفتگو با خبرنگار مهر تشریح می‌کند: از زمانی که علمای تبریز مذهب شیعه را پذیرفتند، تبریز و آذربایجان و اردبیل و کل این منطقه، به عنوان مرکز تشیع شناخته شدند.

وی ادامه می‌دهد: در برنامه علمای آن زمان هم بود که شب نوزدهم، بیستم و بیست و یکم به عنوان شب‌های قدر یا احیا شناخته می‌شد و مردم اغلب در مساجد گرد هم می‌آمدند و اعمال آن شب‌ها را به جا می‌آوردند.

خاماچی خاطرنشان می‌کند: در ایام قدیم مساجد مثل امروز کاملا آماده نبودند و در مواقع خاص مانند محرم که به دهک معروف بود و همچنین در رمضان، مردم هرکس هرچیز که در توانش بود از جمله فرش و سماور و… به مسجد امانت می‌داد تا مورد استفاده قرار بگیرد.

افطار و احسان در شب قدر

فرهنگ‌شناس برجسته تبریزی تصریح می‌کند: در ایام رمضان معمولا مردم نمازشان را در مساجد به جا می‌آوردند و بعد از آن حوالی ساعت ۱۰ شب همسایه‌ها و آشناها دور هم در گوشه‌ای از مسجد جمع می‌شدند و به خواندن قرآن مشغول می‌شدند.

وی اضافه می‌کند: معمولا هرکس به صورت نوبتی چند آیه قرائت و استاد ترتیل یا قرائت که حضور داشت در مجلس اشکالات احتمالی را گوشزد می‌کرد و نوجوانان و جوانان معمولا به صورت ویژه‌ای از این برنامه استقبال می‌کردند.

خاماچی در ادامه بیان می‌کند: ساعت که به دوازده شب می‌رسید، خواندن دسته‌جمعی دعای جوشن کبیر آغاز می‌شد و این برنامه معمولا مهم‌ترین عمل آن شب بود که تا اذان صبح به طول می‌انجامید و پس از آن نیز یا در مسجد یا هرکس در خانه خودش سحری صرف می‌کرد و برای روزه‌داری فردا آماده می‌شد.

وی درباره دیگر آئین‌های شب قدر نیز اظهار می‌دارد: در شب بیست و یکم خیلی بیش‌تر از شب‌های دیگر ماه مبارک رمضان افطاری داده می‌شد. به طوری که در بیش‌تر خانه‌های هر محل افطاری تهیه شده و حتی از رهگذران نیز استقبال و پذیرایی به عمل می‌آمد و به واقع می‌شد دید ماه رمضان ماه احسان و نیکی است.

فرهنگ‌شناس آذربایجان می‌افزاید: در گذشته افطاری دادن در غذاخوری و رستوران معمول نبود و به همین خاطر خانه‌ها صفای بیش‌تری داشتند.

فرصتی برای آشنایی نسل جوان با آئین‌های مذهبی

وی همچنین درباره آیین شب‌زنده‌داری در عصر حاضر و امروزه می‌گوید: امروزه به دلیل اینکه جمعیت شهرها و روستاها افزایش یافته، حضور افراد در مساجد نیز برای شب‌زنده‌داری بیش‌تر و چشمگیرتر شده است. مخصوصا تبریز که میزبان بسیاری از افراد از روستاها و مناطق اطراف است.

خاماچی با اشاره به خوبی‌های و فضیلت‌های شب‌های قدر تشریح می‌کند: در این که شب‌های قدر چقدر فضیلت دارند و چقدر شب‌زنده داری در این شب‌ها ثواب دارد، شکی نیست اما میزان تاثیرگذاری آن بر هر فرد به چیزهای مختلفی بستگی دارد.

در دنیای امروزی که جوانان اهمیت کم‌تری به مسایل دینی نسبت به گذشته می‌دهند، باید از شب‌های احیا به عنوان فرصت‌هایی یاد کنیم که نسل جوان بتوانند با سنت‌های مذهبی‌مان آشنایی بیشتری پیدا کنندوی خاطرنشان می‌کند: در دنیای امروزی که جوانان اهمیت کم‌تری به مسایل دینی نسبت به گذشته می‌دهند، باید از شب‌های احیا به عنوان فرصت‌هایی یاد کنیم که نسل جوان بتوانند با سنت‌های مذهبی‌مان آشنایی بیشتری پیدا کرده و در عمل به آن‌ها پیش‌قدم باشند.

حتی اگر جوانی هیچ مطلبی درباره فضیلت‌ها و ارزش‌های شب‌های قدر نداند، با قرار گرفتن در آن فضای معنوی مساجد است که می‌تواند درهای تازه‌تری در زندگی معنوی خود بگشاید و از فواید داشتن آداب و رسوم معنوی می‌توان به همین نکته بسنده کرد.

سلام عشق

متاسفانه این‌روزها جوانان بیش از آنکه در واقعیت برخی مراسمات همچون شب‌های قدر را به جای آورند و حضور داشته باشند، در فضاهای مجازی به نوشتن جملات یا دلنوشته‌هایی درباره خدا و شب‌های قدر اکتفا می‌کنند که این موضوع را می‌توان حفره‌ای در انحراف از اخلاص برشمرد.

این آداب و رسوم خاص همچنین نشانگر آن است که منظور ما از شب‌زنده‌داری‌ صرفا بی‌خواب ماندن نیست؛ همانگونه که مقصود ما از روزه‌داری تنها گرسنگی و تشنگی خشک و خالی نیست بلکه باید از چنین بهانه‌هایی استفاده کرد تا بیش‌تر از همیشه به یاد کسی باشیم که بیش‌تر از کسان دیگر به یاد ماست.

شب‌های قدر پلی هستند که می‌توانند راه یک‌ساله ما را سه‌شبه هموار کنند اما این بدان معنا نیست که یک‌سال از هیچ گناهی خودداری نکنیم که در نهایت در شبی چون قدر بخشوده خواهند شد، بلکه باید همیشه باید به‌خاطر هر دم و بازدمی که داریم شکر و یاد خدا را به جای آوریم تا در شبی که در خانه یار را می‌زنیم، بتوانیم قرآن به سر بگیریم و بگوییم سلام عشق!

احیای شب قدر در استان‌های مختلف کشور

مردم شب‌زنده‌دار ایران اسلامی شب‌های قدر را با نجواهای عاشقانه خود در مساجد، بقاع متبرکه و گلزار شهدا به سحر رساندند که روی خط فیلم و عکس به شهرهای مختلف سفر می‌کنیم.

مراسم احیای شب قدر در ارومیه

مراسم احیای شب قدر در اراک

مراسم شب قدر در سیرجان

مراسم شب قدر در هیات رزمندگان اسلام قم‌

مراسم احیای شب قدر در جزیره کیش