گونه غیر بومی به گونه‌ای گفته می‌شود که به صورت عمدی و یا تصادفی به دلیل فعالیت های انسانی به خارج از محدوده پراکندگی طبیعی خود معرفی (وارد) می‌شود و در صورتی که این گونه­ ها بتوانند خود را با شرایط جدید محیطی که در آن وارد شده ­اند سازگار کنند تولید مثل کرده و جمعیت­ های پایداری را تشکیل می‌دهند. در نتیجه در محیط جدید مستقر شده و اگر اثراث منفی بر محیط­ های وارد شده داشته باشند تبدیل به گونه مهاجم می ­شوند. گونه‌های مهاجم می­‌توانند طیف وسیعی از پیامدهای بوم ­شناختی، تکاملی، اقتصادی و اجتماعی را به بار آورند.

ماهی قرمز (Goldfish– نام علمی: Carassius  auratus) در خانواده کپورماهیان قرار دارد. این ماهی بومی کشور چین بوده و جزو معروف­ترین حیوانات خانگی محسوب می شود که از سالیان پیش در این کشور به صورت اهلی درآمده است. ماهی قرمز قادر به تحمل طیف وسیع دما، pH و شوری آب است و در برابر غلظت پایین اکسیژن و آلودگی آب مقاوم است. همین خصوصیات باعث شده که شرایط متفاوت محیط جدیدی که وارد آن می­ شوند را تحمل و خود را با آن سازگار کنند.

در مورد نحوه ورود این ماهی به کشور و فرهنگ ما اطلاعات مستندی وجود ندارد، اما برخی رسانه ­های خبری اعلام کرده ­اند که ورود ماهی قرمز در پی ورود چای در حدود ۸۰ سال پیش اتفاق افتاده است. این ماهی توسط تجار با توجه به ارزش زینتی در قرن ۱۶ میلادی به اروپا نیز معرفی شده است و در زمره اولین حیوانات خانگی قرار دارد. ماهی قرمز نماد عید در میان چینی ­ها نیز هست و در هنگام عید مردم چین این ماهی را در طبیعت رهاسازی می­ کنند. اما باید توجه داشت که کشور چین (غالباً بخش‌های جنوبی این کشور) منطقه بومی پراکنش این ماهی است. بنابراین رهاسازی این ماهی در مناطق بومی چندان مشکل ساز نخواهد بود؛ اما متاسفانه در ایران چند سالی است شاهد هستیم که به مردم توصیه می­ شود (البته اغلب در رسانه ­های غیر رسمی) که ماهی قرمز را در طبیعت رهاسازی کنند. این توصیه اصلا درست و علمی نیست؛ چراکه این ماهی می­ تواند در اکوسیستم ­های وارد شده بسیار مشکل­ ساز باشد.

پس با توجه به این که این ماهی بومی کشور ما نبوده بدون شک در فرهنگ باستانی ما جایی نداشته است؛ اما در مورد اینکه چطور این ماهی به فرهنگ کشور ما راه پیدا کرده است، می‌توان گفت که شاید این ماهی را با توجه به داشتن پتانسیل زینتی به نوعی وارد فرهنگ ما کرده­ اند که از سوی جامعه برای خرید آن ایجاد نیاز کرده باشند. پس حذف این ماهی از سفره هفت­ سین نمی­ تواند لطمه ای به فرهنگ کشور ما وارد کند و علاوه بر این با این کار دیگر دلیلی برای نگرانی در مورد نگهداری ماهی قرمز در منازل وجود نخواهد داشت. همچنین نگهداری ماهی قرمز در اسارت در شرایط نامناسب (تنگ­ های بلورین) هم از لحاظ حقوق حیوانات امر صحیحی نیست.

ماهی قرمز و تبدیل آن به گونه مهاجم

در این پدیده ماهی ماده می ­تواند بدون حضور ماهی نر و با استفاده از اسپرم ماهیان نر از کپورماهیان دیگر (گونه‌­های مختلف) تخمک­ های خود را بارور ساخته و ماهی ماده تولید کند. همین امر به علاوه سن بلوغ پایین، باعث شده به سرعت در محیط­ های وارد شده جمعیت­ های پایدار تشکیل داده و تبدیل به گونه مهاجم شود و پیامدهای محیط زیستی به بار آورد. متأسفانه این گونه (غالباً نوع وحشی آن که در بین صیادان محلی به اوشین معروف است) به دلیل تجارت آن و ارزش زینتی که دارد همراه با ورود کپورماهیان دیگر از سال­های دور به کشور ما وارد شده است.

متأسفانه با توجه به گستره معرفی وسیع این گونه در دنیا، مطالعات درباره پیامدهای بوم شناختی و محیط زیستی آن بسیار کم بوده است، اما آثاری چون افزایش آلودگی و تیرگی آب به دلیل تغذیه از گیاهان و مواد آلی موجود در بستر و از بین بردن گیاهان آبزی که برای ماهیان بومی دیگر به عنوان آشیانه و محل تخم ­ریزی استفاده می شود، رقابت تغذیه ­ای و رقابت برای فضا با سایر گونه­ های بومی، کمک به رشد بی رویه جلبک از طریق تسهیل رشد جلبک­ های تک سلولی تغذیه شده درون دستگاه گوارش این گونه، هدر دادن اسپرم کپورماهیان بومی، تولید مثل و تشکیل افراد هیبرید با برخی گونه ­های دیگر از کپورماهیان و از بین بردن تمامیت ژنتیکی آنها، کاهش رفتار تولید مثلی برخی دوزیستان بومی در حضور این گونه و انتقال بیماری به ماهیان دیگر از جمله آثار مخرب زیست محیطی این گونه است.

پرورش ماهی قرمز غالباً در استخرهای پرورش ماهی و قفس­ های توری انجام می شود. اما بارها شاهد عدم رعایت استانداردهای پرورش به ویژه عدم رعایت نکات مربوط به قرنطینه و رها شدن ماهیان پرورشی و زینتی به اکوسیستم­ های طبیعی کشور بوده ایم. پرورش این ماهی در قفس­های توری نسبت به استخرهای پرورش احتمال آزاد شدن آن را در آب ­های داخلی کشور بالا می ­برد، به ویژه تخمک ­های لقاح یافته مولدین می­ تواند از چشمه ­های تورهای پرورشی وارد محیط طبیعی شود. متأسفانه نوع وحشی ماهی قرمز و گونه ­های نزدیک به این گونه (سایر گونه ­های جنس Carassius) در برخی سیستم ­های آبی کشور مثل تالاب انزلی، دریاچه هامون، دریاچه نئور اردبیل تبدیل به گونه غالب و مشکل ساز شده ­اند.

این امر با توجه به رعایت نکات قرنطینه در مورد پرورش ماهیان غیر بومی امکان ­پذیر است، حتی در برخی کشورها مثل کانادا و ایالات متحده پرورش این ماهی با توجه به شرایط و رعایت قوانین وضع شده انجام شده، در مورد تأثیرات منفی این گونه در محیط­ های غیر بومی به عموم مردم اطلاع رسانی و برای رهاسازی این گونه در طبیعت جریمه وضع شده است. پس پرورش اصولی این ماهی و عدم رهاسازی آن در طبیعت صد در صد از حجم آثار زیان­بار آن می ­کاهد. همچنین در مجموع کشور ما نیاز به وضع قوانین اصولی در مورد پرورش و نگهداری گونه­ های غیر بومی دارد.

نکته ­ای که وجود دارد این است که این ماهی نباید وارد اکوسیستم ­های طبیعی کشور ما شود و مردم کشور ما باید بدانند که با انجام این کار  مشکلات فراوانی را برای محیط زیست کشور خود به وجود می آورند، پس عدم رهاسازی ماهی قرمز در طبیعت یکی از نکات کلیدی در مدیریت این گونه غیر بومی و کاهش حجم آثار منفی آن بر محیط زیست است.

متأسفانه ماهی فایتر (جنگجوی سیامی)،  و گونه ­های مثل لاک ­پشت گوش قرمز و انواع دیگر لاک ­پشت، سمندر لرستانی، مارهای آبی و … ازجمله آبزیان دیگر هستند که شاهد فروش آن ها در ایام پیش از نوروز هستیم. اگر گونه غیر بومی بتواند با محیط جدید معرفی شده سازگار شود، تولید مثل کرده و جمعیت پایدار شکل می دهد و در صورت تبدیل شدن به گونه مهاجم، آثار منفی بر اکوسیستم­ هایی که به آن معرفی شده است، دارد. در مورد ماهی فایتر گزارشی از ایالات متحده مبنی بر حضور این ماهی در اکوسیستم ­های این کشور ارائه شده است اما تأثیرات منفی از این گونه گزارش نشده است که به احتمال فراوان عدم بررسی و مطالعه دقیق، دلیل آن بوده است. در مجموع برای فهم این که آیا یک گونه غیر بومی چه آثار زیان باری دارد، باید مطالعه ه­ایی تحت عنوان ارزیابی ریسک در مورد آن گونه صورت گیرد.