۱۵ مرداد ماه گذشته یک سرباز وظیفه دوره آموزشی نیروی هوایی ارتش در خط آتش میدان تیر مرکز آموزشی «کهریزک» به سمت هم‌خدمتی‌ها و عوامل یگان شلیک کرد. در پی این تیراندازی ۳ سرباز کشته و ۷ سرباز به همراه مسوول آموزش سربازان مجروح و ۲ تن دچار شوک شدند. ساعتی پس از آن اعلام شد که سربازی دیگر در یکی از کلانتری‌های شیراز به ضرب گلوله خودکشی کرده است. حدود یک ماه پیش نیز شلیک گلوله از سوی یک سرباز وظیفه به هم خدمتی های خود در پادگان آمادگاه «آبیک» قزوین سه کشته و ۶ مجروح به جا گذاشته بود.
انتشار خبرهایی از این دست در یک ماه اخیر، نگرانی هایی را در میان افکار عمومی ایجاد کرده است. برخی رخدادهای اینچنینی را به «اجباری بودن» سربازی ارتباط می دهند و به همین واسطه مباحثی را در مورد لزوم اختیاری شدن سربازی مطرح می کنند. برخی دیگر اما چنین حوادثی را بازتاب التهاب های درونی جامعه می دانند که بخشی از آن در پادگان های نظامی (مانند دیگر بخش های جامعه) بروز می یابد.
کارشناسان نظامی هم اگرچه ارتباط دادن رخدادهای اینچنینی به صرفا یک متغیر «اجباری بودن» را درست و دقیق نمی دانند، اما به دلایل مختلف بر ضرورت بازنگری در ارتش باور دارند و افزایش کارآمدی و بهره وری نیروهای مسلح را در گروی بازبینی ساختار ارتش وقانون نظام وظیفه ای می دانند که قدمتی یکصدساله دارد.
گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا ، برای بررسی این مساله با سرهنگ «امیر فرودگاهی» کارشناس نظامی و سرتیپ بازنشسته «محمدباقر دانش آشتیانی» عضو هیات علمی دانشگاه دفاع ملی و مدرس دانشگاه ارتش گفت و گو کرد.

**خدمت وظیفه عمومی یا تشکیل ارتش حرفه ای؟
سرهنگ «فرودگاهی» در گفت و گو با پژوهشگر ایرنا با اشاره به اهمیت تامین امنیت برای توسعه و رفاه کشور گفت: دراین باره دو راه بیشتر پیش روی ما وجود ندارد، یا باید خدمت وظیفه عمومی داشته باشیم و در غیر این صورت نیازمند ارتشی حرفه ای هستیم .
این کارشناس با اشاره به اینکه در گذشته مرحله گذار از دوره نوجوانی و وابستگی های خانوادگی به اجتماعی شدن و ورود به جامعه از طریق خدمت سربازی مهیا می شد، گفت: وجود این باور در گذشته که «تا پسری سربازی نرود، مرد نمی شود» نشان از این واقعیت داشت که پسران دوره انتقال از نوجوانی به جوانی و جدا شدن از خانواده و همزمان آماده شدن برای ورود به اجتماع را در سربازی طی می کردند. انجام خدمت سربازی در دوره ای که ارتباطات به شدت محدود بود و بسیاری از افراد تا این سن با اقوام و افراد مختلف ارتباط چندانی نداشتند، از دید افراد جامعه موجه بود، اما در دوره کنونی که ارتباطات گسترش یافته از نظر بسیاری سربازی توجیه ندارد. این در حالی است که فلسفه وجودی و هدف اصلی خدمت سربازی «تامین امنیت ملی» است.
فرودگاهی افزود: از دید کلان و راهبردی در شرایطی که کشور ما هنوز از امکانات لازم برای تشکیل ارتش حرفه ای برخوردار نیست، ۲ سال انجام خدمت سربازی، هزینه و مالیاتی است که جامعه باید برای تامین امنیت خود پرداخت کند.
« تشکیل ارتش حرفه ای به این معنا که سربازی شغل محسوب شود و افراد برای خدمت خود مانند دیگر مشاغل حقوق دریافت کنند، مزایای بسیاری برای کشور به همراه دارد. امروزه به کارگیری تجهیزات نظامی جدید، پیشرفته و البته گران قیمت به اپراتورهایی نیاز دارد که اولا به صورت حرفه ای و تخصصی آموزش دیده باشند و بتوانند هزینه های ناشی از آموزش خود را با سال ها خدمت در آن حوزه به بهره وری تبدیل کنند. برای سربازی فرصت لازم برای این آموزش ها وجود ندارد. بر همین اساس حرفه ای نشدن ارتش به طور غیرمستقیم، به تجهیزات نظامی گران قیمت آسیب های بسیاری وارد می کند، چرا که تجهیزات پیشرفته در اختیار سربازانی قرار می گیرد که برای استفاده از آن به اندازه کافی آموزش ندیده اند.»
وی افزود: از سوی دیگر تشکیل ارتش حرفه ای، نیازمند بودجه دفاعی و اعتبارات عظیمی است که در حال حاضر امکان تخصیص آن در کشور ما وجود ندارد. با اینکه بیش از ۹۰ درصد از نیروی نظامی ما را نیروهای وظیفه تشکیل می دهند، کمبود منابع برای تامین و پشتیبانی از کادر فعلی، نظامیان را با چالش هایی مواجه کرده است. تصور کنید برای تامین کادر ارتش حرفه ای با چه مشکلاتی در حوزه تامین منابع مواجه خواهیم بود.
فرودگاهی تصریح کرد : اکارشناسان باید با مطالعه جدی و ارایه گزارشی جامع در خصوص مقایسه هزینه – فایده تشکیل ارتش حرفه ای با هزینه – فایده خدمت سربازی عمومی، تصمیم گیران این حوزه را با یافته های دقیق آماری یاری کنند. شاید تشکیل ارتش حرفه ای با درنظر گرفتن بهره وری آن، به مراتب هزینه ای کمتر از خدمت نظام وظیفه عمومی برای کشور به همراه داشته باشد.
وی در خصوص علل حوادثی از نوع آنچه در کهریزک اتفاق افتاد ، هم گفت: رخدادهایی از این دست، بازتاب التهاب درونی جامعه است که به ارتش منتقل می شود. وجود سلاح و مهمات در ارتش، اثر التهاب های اینچنینی را افزایش می دهد. تعداد محدود تلفات در تمرین و مانورهای نظامی با تجهیزات و مهمات واقعی، طبیعی است؛ این مساله در همه دنیا وجود دارد. براساس آیین نامه های ارتش، همواره درصدی از تلفات «اجتناب ناپذیر» است، چنانکه در رشته های مختلف ورزشی هم درصدی از تلفات غیر قابل اجتناب است.
این کارشناس نظامی افزود: نمی توان این رخدادها را به اجباری بودن خدمت سربازی ارتباط داد. درست است که ارتش حرفه ای از نظر کارآمدی و بهره وری با نظام وظیفه عمومی قابل قیاس نیست، اما نمی توان گفت در ارتش حرفه ای اتفاقاتی از این دست نمی دهد.

**استعدادهای نظام برای ایجاد ارتش حرفه ای
«محمد باقر دانش آشتیانی» عضو هیات ملی دانشگاه دفاع ملی هم در گفت و گو با گروه پژوهش و تحلیل خبری ایرنا ، بازبینی و ایجاد اصلاح در هر امری متناسب با تغییرات محیط داخل و خارج از کشور را ضروری دانست، اما تاکید کرد که منطقی نیست بازنگری درخدمت سربازی فقط به خاطر و بر مبنای «یک اتفاق» صورت پذیرد. بازنگری باید بر مبنای علمی، متناسب با تغییرات محیطی و به صورت فرایندی صورت گیرد.
دانش آشتیانی متغیرهای بسیاری را در حادثه اخیر کهریزک دخیل دانست و انگاره هایی مبنی بر ارتباط دادن این مساله فقط با یک متغیر «اجباری بودن سربازی» را ناشی از نگاه تقلیل گرایانه دانست. این گونه رخدادها احتمالا از چندین متغیر اثر می پذیرند که اجباری بودن سربازی تنها یکی از آنها است.
استاد دانشگاه دفاع ملی می گوید: «خدمت سربازی نه به خاطر آسیب هایی که به واسطه اجباری بودن برای آن برشمرده می شود، بلکه به خاطر تغییر شرایط جامعه باید مورد بازبینی قرار گیرد. در حال حاضر خدمت سربازی در اغلب کشورهای دنیا اگر نگوییم داوطلبانه، اما به شکل اجباری (شبیه آنچه در کشور ما وجود دارد) هم نیست. بنابراین بازنگری در خدمت نظام وظیفه، نه تنها در مورد اجباری بودن آن بلکه در مورد ابعاد مختلف آن، امری لازم و ضروری است؛ حال اینکه چه نوع خدمتی و چه نوع ارتشی داشته باشیم، مساله ای قابل بررسی است. در مجموع اگر خدمت سربازی داوطلبانه باشد، بهره وری و اثربخشی سربازان بیش از زمانی خواهد بود که افراد ناچار باشند بر اساس قانونی به صورت اجباری خدمت کنند. بنابراین مناسب است همه جوانب امر درنظر گرفته شود و قوانین مورد بازبینی قرار بگیرد.
به گفته دانش آشتیانی، در حال حاضر بسیاری از کشورهای دنیا از ارتش حرفه ای برخوردارند. به این معنا که هسته اصلی آن را پرسنل کادر و نیروهای پایور تشکیل می دهند. اما نیروهای نظامی کشورهای مختلف در تامین باقی نیروهای انسانی خود از روش های مختلفی استفاده می کنند.
در برخی کشورها سربازی داوطلبانه است. در برخی دیگر از کشورها اما سربازی برای همه شهروندان اجباری است. در این کشورها دورهخدمت به این شکل نیست که سرباز دو سال زندگی خود را وقف خدمت کند، بلکه سربازان در دوره هایی دو یا سه ساله، سالی ۱۰ یا ۱۵ روز آموزش های حرفه ای دریافت می کنند و سازماندهی می شوند و به این شکل بدنه ارتش را تشکیل می دهند. این افراد براساس برنامه ای منطقی به صورت دوره ای آموزش های خود را به روز می کنند و باز به زندگی عادی خود باز می گردند، به نوعی می توان گفت این افراد هم سرباز هستند و هم نیستند. ما هم می توانیم با بهره گیری از الگوهای مشابه، ارتش خودمان را سازماندهی کنیم.
این استاد دانشگاه در پاسخ به سوالی مبنی بر اینکه آیا به لحاظ مالی امکان ایجاد ارتش حرفه ای در کشور ما وجود دارد، گفت: دفاع و امنیت موضوعی نیست که بتوان با حساب و کتاب آن را سنجید و بخاطر هزینه های سنگین از آن چشم پوشی کرد. برخی هزینه ها برای امنیت، تنها هزینه نیستند، بلکه سرمایه گذاری محسوب می شوند، چرا که وقتی برای امنیت هزینه می کنید، نفع آن را در سایر بخش ها خواهید برد که با هزینه ها قابل مقایسه نیست. در سایه امنیت است که اقتصاد، فرهنگی و … رشد می یابد و امکان توسعه فراهم می شود.
به گفته مدرس دانشگاه ارتش، مساله ای که در مورد تغییر ساختار ارتش در کشور ما باید مورد توجه قرار بگیرد این است که با توجه به شرایط انقلابی ، اسلامی و مردمی بودن حکومت و نظام جمهوری اسلامی که واقعا در دل مردم جای دارد، شاید ایجاد نیروهای مسلح داوطلب شامل ارتش، سپاه و بسیج می شود برای کشور ما مناسب تر باشد. همانطور که در زمان جنگ هم شاهد بودیم. اگر بسیج و نیروهای مردمی نبودند، به حتم امکان اداره جنگ به آن شکل وجود نداشت.
در کشور ما توجه به این نکته ضروری است که فقط ارتش حرفه ای کافی نیست. ما با این همه جمعیت جوان آماده و داوطلب و علاقه مند به نظام و مشتاق به دفاع از مملکت و نظام و کیان اسلام، می توانیم ارتش و نیروهای مسلح داوطلب خوبی داشته باشم. این نیازمند طرح ریزی و برنامه ریزی دقیق و اقدام اصولی است.
در مجموع با توجه به شرایط امروز جامعه، بازبینی قانون سربازی و ایجاد تغییراتی در آن لازم و ضروری است. الگوگیری از تجربه موفق کشورها در ایجاد ارتش حرفه ای و بهره گیری از ظرفیت های ملی و بومی برای سربازگیری داوطلانه به منظور بازسازی ساختار و تقویت بدنه نیروهای مسلح، سباب ارتقای امنیت ملی و در نتیجه فراهم شدن بیش از پیش زمینه های لازم برای رفاه، رشد و توسعه کشور در زمینه های مختلف را بیش از پیش فراهم خواهد کرد.