دکتر علی بیت الهی- دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی- در گفت و گو با انعکاس روز و به نقل از ایسنا درس هایی که می توان از این زمین لرزه ویرانگر به دست آورد را تشریح کرد و گفت: پنجم دی ماه سال ۱۳۸۲ که این زلزله به وقوع پیوست درس های بسیاری برای ما داشت.

لزوم توسعه ایستگاه های لرزه نگاری و شتابنگاری 

دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی اظهار کرد: آن زمان از جانمایی زلزله و اینکه زلزله به طور دقیق در کجا رخ داده بود اطلاع دقیقی نداشتیم، بنابراین اولین درس از زلزله این بود که چقدر مهم است که ایستگاه های لرزه نگاری و شتابنگاری توسعه پیدا کنند. شاید باورکردنی نباشد اما آن زمان که یک روز پس از زلزله به بم رفته بودیم، معاون عمرانی فرماندار به من گفت که پیش از زلزله من سه زلزله را احساس کردم که درباره هر سه به استاندار وقت اطلاع دادم، اما گویا پاسخ گرفته بودند که ژئوفیزیک چیزی را گزارش نکرده است. 

وی افزود: ژئوفیزیک همان مرکز لرزه نگاری است که زلزله ها را اعلام می کند. واقعا آن جا متوجه شدیم که توسعه شبکه های لرزه نگاری و شتابنگاری در تعیین اولیه و هدایت اولیه نیرو های امداد و نجات اهمیت دارد. به خاطر دارم که استانداری کرمان می گفت که از همه شهر های استان کرمان تماس می گرفتند که اینجا زلزله آمده اما از شهر بم تماسی گرفته نمی شد، چرا که زمین لرزه بم را ویران کرده بود و امکان تماس وجود نداشت. 

بیت الهی گفت: به نظر من همچنان هم تعداد ایستگاه های لرزه نگاری و شتاب نگاری حدود یک چهارم اندازه استاندارد است و این ها باید بیش از چهار برابر اضافه شوند تا پوشش خوبی برای ثبت زلزله ها داشته باشیم. 

اهمیت شناسایی و ممانعت از ساخت و ساز روی گسل های شهری 

وی با اشاره به اهمیت گسل های شهری گفت: یکی از  دلایل اینکه در بم اینقدر ویرانی اتفاق افتاد، این بود که گسل مسبب زلزله دقیقا از وسط شهر می گذشت، به عبارت دیگر شهر روی گسل ساخته شده بود. واضح است که هر چه به چشمه انرژی نزدیک شویم نیرویی که وارد می شود بیشتر خواهد بود و وقتی که روی چشمه لرزه ای یا همان گسل ها یا نزدیک آن ها، ساخت و ساز می کنیم بدیهی است که خسارت زیادی هم میبینیم. 

دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی گفت: در بسیاری از شهر ها اطلاعات دقیق هم در دست نداریم. این نکته بسیار مهم است. در تهران هم چندین گسل داریم که دقیقا از وسط شهر یا در حاشیه کناری مثل گسل های شمال تهران، ری، نیاوران، لویزان و.. می گذرند. 

اهمیت توجه به سیستم ساخت و ساز ساختمان های گلی، سنگ و گل یا به طور کلی ساختمان های بنایی 

وی گفت: یکی دیگر از درس های زلزله بم را از ابعاد این فاجعه آموختیم. این ها ساختمان هایی با آوار سنگین، دیوار های ضخیم و سقف سنگین هستند. با توجه به تاریخ و جغرافیای بم که به هر حال به خاطر حالت کویری منطقه دارد، دیوار های ضخیم هم در تابستان و هم در زمستان عایق مناسبی بودند که مردم را در سرما و گرما محافظت می کردند. بنابراین در طول تاریخ مردم به مصالح بومی خاک و سنگ روی آوردند، حتی ساختمان های دو طبقه هم دیوار هایی از جنس گل داشتند. 

وی ادامه داد: تصور کنید این دیوار های خشت و گل یا سنگ و گل بسیار سنگین هستند، این ها می توانند وزن بیشتری تحمل کنند، اما در مقابل تحمل نیروی برش، که همان نیروی زلزله است ناتوان هستند؛ یعنی اگر از پهلو به دیوار نیرو وارد شود به راحتی فرو می ریزد. زلزله هم نیروی افقی دارد پس وقتی چنین ساختمان هایی با چنین ضخامتی وجود دارد می تواند تلفات جانی را بالا ببرد. 

بیت الهی گفت: توجه به این قبیل ساختمان های نوع گلی، سنگ و گل و خشت و گل با آوار سنگی بسیار مهم است. پس باید درباره تغییر وضعیت چنین ساختمان هایی تمهیداتی اندیشید، در غیر این صورت تلفات بسیار بالا خواهد بود. اگر بر زلزله های ایران مطالعه کنیم، متوجه می شویم که بیش از ۹۵ درصد تلفات زلزله ها ناشی از ضعیف بودن ساختمان بوده که اغلب ساختمان های بدون اسکلت بودند، به ویژه آن هایی که آوار سنگین داشتند، مثل اهر ، ورزقان یا شنبه بوشهر که به وضوح خسارات آن را مشاهده کردیم و زلزله ترکمنچای که در میانه هم رخ داد، افرادی که زیر آوار ماندند بیشتر افرادی بودند که آوار های سنگین به روی آن ها ریخته شده بود.

دبیر کارگروه مخاطرات طبیعی اظهار کرد: مبنای رسمی آمار متعلق به ساخت و ساز متعلق به نفوس و مسکن است، چرا که حدود ۹۵ درصد از ساختمان های ما مسکونی هستند، طبق آخرین آمار مرکز آمار ایران که متولی سرشماری نفوس و مسکن است و این آمار هر پنج سال یکبار انجام می شود، آخرین آمار سال ۱۳۹۵ بوده است. 

وی افزود: بر اساس همان آمار به طور کلی حدود ۲۳ میلیون واحد مسکونی داریم که از میان این ها حدود ۱۰ میلیون واحد مسکونی فاقد اسکلت و از نوع ساختمان های خشت و گل، آجر و آهن، سنگ و آهن و.. است که نوعی از آن ها را در بم هم مشاهده کردیم. در بسیاری از روستا ها، بافت های فرسوده شهری بسیار دیده می شود و می توان گفت که حدود ۴۳ یا ۴۴ درصد از ساختمان های واحد های مسکونی از نظر سازه ای فاقد کیفیت لازم در برابر زلزله هستند و مقاومت کافی را ندارد. 

وی گفت: قسمت عمده این ساختمان ها در روستا ها است که دارای آوار سنگین هستند. چنین واحدهایی معمولا در زلزله ها خسارت جنبی بیشتری دارند. در شهر ها هم اغلب در بافت های فرسوده معضل داریم که مثلا در شهری مثل تهران و حتی در مرکز شهر تهران هم داریم و از نزدیک به یک میلیون و صد هزار پلاک ساختمانی، دویست تا ۲۵۰ هزار پلاک در بافت فرسوده هستند و بیش از دو میلیون نفر در چنین بافت هایی در تهران زندگی می کنند. این حالت را در شهر هایی مثل تبریز، مشهد، شیراز، کرمان و.. نیز داریم، یعنی معضل شهری ما در بسیاری از مناطق حاشیه نشینی هم هست. 

وی افزود: این ساختمان های نا ایمن در زلزله یکی از مشکلات اصلی مدیران بحران خواهد بود. 

بیت الهی اظهار کرد: در طول تاریخ نوینی که بعد از توسعه ایستگاه های لرزه نگاری داریم، در هیچ شهر بزرگ یا نزدیک به یک شهر بزرگ زلزله بزرگ نداشتیم. باید به این دقت کنیم. به عنوان مثال اگر زلزله ای که در استان کرمانشاه رخ داد اگر در شهر کرمانشاه رخ می داد نوع بحران متفاوت میشد. در طول تاریخ جدید و دهه هایی که ثبت دستگاهی زلزله ها هست، هیچگاه زلزله در شهرهای بزرگ نبوده است، پس باید از این فرصتی که داریم استفاده کنیم و بودجه و سرمایه های خاصی را برای تغییر کیفیت ساخت و ساز، بافت های فرسوده و.. بگذاریم. اگر سرمایه گذاری نکنیم ده ها برابر آن صرف جبران خسارت خواهد شد.

نقش زیرساخت های ارتباطی مثل فرودگاه و جاده ها در امداد و نجات 

دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی اظهار کرد: موضوع دیگری که در زلزله بم حائر اهمیت بود نحوه امداد رسانی بود. اهمیت فرودگاه بم نمایان کرد که چقدر زیرساخت ها می تواند مفید باشد، شاید از نظر اقتصادی بگوییم که مگر یک شهر می تواند چند مسافر داشته باشد، اما از نظر من فرودگاه بم نقش به سزایی در رسیدن نیرو های امدادی داشت. 

وی ادامه داد: در آن زمان به دلیل اینکه خوشبختانه فرودگاه آسیب ندیده بود هواپیماهای امدادی کشور های مختلف به زمین نشستند، ماشین های سنگین از طریق فرودگاه به بم آمد. از نقاط کشور پرواز های زیادی در بم به زمین نشست، پس نتیجه می گیریم که زیرساخت های ارتباطی مثل فرودگاه و جاده ها نقش بسیاری در روند امدادرسانی دارند. ما چندین روز در این منطقه بودیم و قطعا این موضوع یکی از درس های زلزله بم است. 

نقش نیرو های بین المللی در امداد و نجات 

بیت الهی با بیان اینکه نقش نیرو های بین المللی در امداد و نجات را نمی توان انکار کرد، گفت: زلزله بم نشان داد که جامعه جهانی در خصوص گرفتاری سایر کشور ها همدل هستند و قصد کمک به همدیگر را دارند که باید روابط بین المللی ما به گونه ای باشد که بتوانیم از این کمک ها برخوردار باشیم. این کمک ها در تمام دنیا مرسوم است و حتی کشورهای پیشرفته هم از دریافت کمک از کشور های دیگر استقبال می کنند. 

وی افزود: ما دیدیم که امکانات، تجهیزات و حتی از نظر علمی حضور نیرو های بین المللی کمک کننده است. 

لزوم توجه به پیش نشانگرهای زلزله و پیش لرزه ها قبل از وقوع زلزله 

دیبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی تاکید کرد: هر چند که ایستگاه های لرزه نگاری و شتابنگاری کمی داشتیم، اما طبق گفته معاون فرمانداری بم، سه بار زلزله را احساس کرده بودند. زمانی که چنین اتفاقی می افتد بسیار هوشیار می شوند که شاید زلزله دیگری اتفاق بیفتد، به طوری که آن زمان شنیدم بعضی ها که این را احساس کرده بودند حتی در حیاط خوابیده بودند. 

وی افزود: پس گاهی، قبل از زلزله علائمی از لرزش های خفیف، سر و صدا یا .. ایجاد می شود. حین بازدید از قول مردم می شنیدم که چاه های فاضلابی صدای شکستگی می داده است. زمانی که لایه های زمین تحت فشار است گاهی شکستگی هایی رخ می دهد که با صدا همراه است. اگر به اینگونه مسائل بیشتر حساس باشیم، حداقل در مناطقی مثل شهر های کوچک و روستاها مردم می توانند این هوشیاری را داشته باشند. هوشیاری بسیار مهم است چون افراد می توانند عکس العمل سریع تری داشته باشند. 

عدم تاثیرپذیری از رخ ندادن زلزله ها به مدت طولانی 

وی گفت: عدم وقوع زمین لرزه در یک منطقه نباید ما را فریب دهد و نباید فکر کنیم که اینجا زلزله نخواهد آمد. 

وی افزود: پیش از زمان وقوع زلزله همواره در صحبت های خود می گفتیم اگر در بم زلزله می آمد آن ارگ بمی که چند هزار سال است پابرجاست تا به حال فرو ریخته بود، در حالی که به یکباره زلزله ای رخ داد که ارگ بم فرو ریخت. پس نباید فکر کنیم در کشور ما مکانی امن است. 

عدم ساخت و ساز دوباره روی محل وقوع زمین لرزه 

بیت الهی افزود: اینکه دوباره روی خط گسل زلزله بم دوباره ساخت و ساز کنیم اشتباه محض است، پس عدم ساخت و ساز روی گسل ها و مکان های خطر درس مهم دیگری است که از زلزله بم گرفتیم، متاسفانه زلزله و گسل آن شناسایی شد، اما بعد از مدت ها دیده شد که در همان منطقه ساخت و ساز می شود. یا در حاشیه همان منطقه که گسل دیگری وجود دارد هم ساخت و ساز انجام شد. 

لزوم توجه به بازتوانی روحی زلزله زدگان تا مدت های طولانی 

دبیر کارگروه ملی مخاطرات طبیعی گفت: باید به مساله بازتوانی و رسیدگی طولانی مدت به روح و روان بازماندگان یک زلزله اهمیت داد. 

وی افزود: زمانی که بازسازی ها به حدی رسید گفتیم کار تمام شد، اما آن مردم زجر دیده نیاز به حمایت های روحی و روانی داشتند، هنوز هم برخی از مردم به دلیل عدم بازتوانی روحی و عدم کمک های روحی دچار مشکلاتی هستند.

توجه به مبانی شهرسازی طبق اقلیم و شرایط منطقه

بیت الهی اظهار کرد: کل شهر بم شبیه به یک خانه باغ است، این منطقه به دلیل وجود قنات ها پر از درخت های نخل است. اگر نقشه بم را از بالا نگاه کنیم مثل نگینی در دل کویر است، حیاط خانه مردم همان باغشان است. 

وی افزود: متاسفانه عدم توجه به شیوه های سنتی نگهداری این باغ ها و ساخت و سازهای بی رویه منجر به این شده که این باغ ها در معرض خطر قرار گیرد. شهر بم چهره و سیمای خود را از دست می دهد، بنابراین توجه به مبانی شهرسازی طبق اقلیم و شرایط منطقه است، در حالی که در ساخت و سازهای اخیر آن می بینیم که به این امر توجه نشده است. 

توجه ویژه به مقاوم سازی ساختمان های فرهنگی و میراث تاریخی 

وی تاکید کرد: درس دیگری که از زلزله گرفتیم این بود که آثار تاریخی بسیار ارزشمند است و حفظ و نگهداری آن ها مفید است. بازسازی که در ارگ بم اتفاق می افتد بسیار ارزشمند است. اما تا چند ماه پیش می دیدیم که قسمت اعظمی از آن نیاز به کار دارد. 

وی گفت: این نشان می دهد که توجه به آثار تاریخی و مقاوم سازی آن ها در برابر زلزله ها چقدر اهمیت دارد. البته در برابر زلزله های بسیار شدید شاید هیچ ساختمانی نتواند مقاومت کند و در زلزله های متوسط هم گاه دیده می شود که آثار تاریخی آسیب می بینند. 

انتهای پیام